نفت همواره به عنوان منبع راهبردي انرژي در جهان داراي اهميت ويژه اي است و كشورهاي برخوردار همواره از آن به عنوان فرصتي كم نظير در جهت پيشرفت و توسعه و حتي افزايش تأثيرگذاري ديپلماتيك استفاده مي كنند. در سال هاي اخير و با گسترش اقدامات خصمانه آمريكا و غرب عليه ملت ايران و گسترش دامنه تحريم هاي هوشمند به ويژه در بخش نفت، تحولات مختلفي در اين عرصه رخ داده است. يكي از آن تغيير و تحولات، برخوردار شدن خريداران عمده نفت ايران در سه مرحله از معافيت هاي تحريمي است، يعني اين كشورها در صورت فعاليت در بخش نفت ايران از مبادلات بانكي آمريكا حذف نمي شوند. اين معافيت در حالي اعمال مي شود كه آمريكا بنا دارد اقدامات سختگيرانه تري را براي مبادلات نفتي ايران ايجاد كند. به گفته ديويد كوهن، معاون وزير خزانه داري آمريكا، طبق يكي از مصوبات كنگره كه قرار است از فوريه سال 2013 ميلادي (بهمن ماه سال جاري) به مورد اجرا گذاشته شود، هزينه كرد درآمد ناشي از فروش نفت ايران به كشورهايي كه بنا به مجوز آمريكا در ليست معافيت ها قرار گرفته اند، محدود مي شود. به اين شكل كه ايران تنها حق دارد تا درآمد حاصل از فروش نفت خود را صرفاً در بانك هاي كشور طرف قرارداد ذخيره كرده و در همان كشور مقصد هزينه كند و به تبادل تجاري بپردازد. به اين ترتيب ايران از اين پس قادر نخواهد بود تا پول حاصل از فروش نفت خود را از كشورهاي طرف قرارداد خارج كرده و با كشورهاي ديگر به مبادلات مالي و تجاري بپردازد.

 گفتني است تحريم هاي نفتي عليه ايران از سوم بهمن 1390 به تصويب اتحاديه اروپا و تأييد آمريكا رسيد و پس از آن آمريكايي ها در سه مرحله 20 كشوري را مستثني كردند كه خريداران 90 درصد نفت ايران هستند. اين كشورها عبارتند از: چين، هند، مالزي، كره جنوبي، سنگاپور، آفريقاي جنوبي، سريلانكا، تركيه، تايوان، بلژيك، بريتانيا، چك، فرانسه، آلمان، يونان، ايتاليا، هلند، لهستان، يونان و ژاپن. بر همين اساس «هيلاري كلينتون»، وزير خارجه آمريكا طي بيانيه اي اعلام كرد: آمريكا و جامعه بين الملل به ادامه فشارها بر ضدايران تا زماني كه اين كشور به نگراني ها در زمينه برنامه هسته اي اش بپردازد، متعهد است. به همين دليل من خوشحالم كه اعلام كنم 9 كشور به دليل كاهش هاي بيشتر در حجم خريد نفت خام از ايران، بار ديگر مي توانند از تحريم هاي آمده در بند 1245 قانون اختيار دفاع ملي سال مالي 2012 براي يك دوره زماني 180 روزه معاف شوند. آنچه كه به صراحت در بيانيه وزير امورخارجه آمريكا براي كشورهاي مستثني شده آمده به دليل كاهش خريد نفت از ايران است، اما اينگونه نيست كه تنها يك دليل اعلامي باعث شده باشد تحريم نفتي ايران به اين صورت تخصيص بخورد. لذا يك سوال اساسي كه در اين جا قابل طرح است اينكه چرا آمريكا با اينكه ديپلماسي گسترده اي را در تحريم نفت ايران دنبال كرد، حاضر شده بدين صورت كشورهاي مهم خريدار نفت ايران را مستثني نمايد؟ قرائن و شواهد و اخبار متعدد حاكي از آن است كه دلايل متعددي پشت اين قضيه است كه بايد مورد بررسي و كاوش قرار گيرد.

-1نگراني از توانمند شدن رقيب ديرينه آمريكا؛ روسيه در سال 2012 به عنوان بزرگ ترين توليد كننده نفت خام جهان، جلو تر از عربستان سعودي ظاهر شده است. با توجه به داده هاي بررسي زمين شناسي ايالات متحده (USGS)، عربستان سعودي تا سال 2011 در صدر نمودار روزانه 5/10 ميليون بشكه نفت توليد مي كرده، در حالي كه توليد روسيه 1/10 ميليون بشكه در روز بوده است. امسال روسيه در سايه افزايش توليد شركت روس نفت به بزرگ ترين توليد كننده نفت خام در جهان تبديل شده است كه توليد خود را به روزانه 46/10 ميليون بشكه افزايش داده است، تحريم نفتي ايران اين فرصت را براي روسيه فراهم كرده است تا به عنوان بزرگ ترين توليدكننده انرژي به منابع ارزي قابل توجهي دست يابد. روي كارآمدن پوتين، ذخيره ارزي بالا و واگرايي از آمريكا در برخي از مسائل جهاني و منطقه اي باعث شده بعضي از كارشناسان راهبردي آمريكا به اين نكته توجه كنند كه تداوم اين وضعيت در درازمدت براي آمريكا كه روسيه را به عنوان يك رقيب راهبردي تلقي مي كند، خطرناك خواهد بود.

-2هشدار نسبت به عواقب ديپلماتيك تحريم ها؛ جمعي از مقامات سابق آمريكا با ارسال گزارشي به باراك اوباما درباره هزينه هاي ديپلماتيك تحريم ايران هشدار دادند. به گزارش انرژي تريبون، گروهي متشكل از كارشناسان امنيتي- ملي به همراه قانون گذاران سابق آمريكا به «باراك اوباما» هشدار دادند كه «تشديد تحريم هاي بين المللي عليه ايران كه از سوي آمريكا رهبري مي شود به طور فزاينده اي سبب بروز سردرد ديپلماتيك براي دولت اوباما شده است.» اين گزارش 86 صفحه اي كه به امضاي بيش از 30 نفر از كارشناسان و مقامات سابق آمريكايي كه در ميان امضاكنندگان نام چند مقام سابق جمهوريخواه آمريكا نيز ديده مي شود، آمده است: بعيد است كه ايران در صورت لغو نشدن تحريم هايي كه در يك دهه گذشته عليه اين كشور وضع شده، از فعاليت هاي هسته اي خود دست بكشد. در بخش ديگري از اين گزارش آمده است: شايد تحريم ها سبب شود كه ايران سر ميز مذاكره بنشيند؛ اما اين نكته مشخص نيست كه آيا اين تحريم ها به تنهايي سبب رسيدن به توافق يا تغيير رفتار سياسي ايران مي شود يا خير؟

-3پوششي شدن فعاليت برخي از شركت هاي نفتي؛ دفتر حسابداري حكومتي آمريكا به عنوان يكي از ديده بان هاي دولت اين كشور كه به بررسي فعاليت هاي نفتي كشورها در ايران مي پردازد و ميزان كاهش يا افزايش فعاليت آنها بر اساس تحريم ها را به كنگره اعلام مي كند، اخيراً طي گزارشي به بررسي نقش برخي كشورها در ميادين نفتي ايران پرداخته و از قطع همكاري تعدادي از آنها خبر داده است، اما همين دفتر در بخشي از گزارش خود خاطرنشان كرده است: «هشت شركت از چين، مالزي، هند، كرواسي و ونزوئلا وجود دارند كه اثبات فعاليت اخير آنها در ايران مشكل است.» نگراني آمريكايي ها بر اين نكته تأكيد دارد كه بسياري از شركت هاي كوچك و بزرگ به صورت نيابتي و پوششي فعال هستند كه هيچ گاه در گزارش هاي دريافتي، اطلاعي از آنها به دست نيامده است.

-4بروز تنش ميان آمريكا با روسيه و چين؛ گزارش ديگري با نام «سنجش مزايا و هزينه هاي تحريم ايران» در آمريكا منتشر شده كه در قسمتي از آن آمده است: ادامه تحريم ها سبب بروز تنش ميان آمريكا با روسيه و چين شده؛ به طوري كه به واسطه اين تنش ها واشنگتن نتوانسته به وحدت نظري در شوراي امنيت سازمان ملل در خصوص ليبي و سوريه برسد.

-5وحشت تحريم كنندگان از افزايش قيمت نفت در سرماي زمستان؛ تحريم هاي نفتي كه از سوي اتحاديه اروپا و آمريكا در شش ماهه گذشته بر ضد ايران اعمال شده، افزايش قيمت جهاني نفت را در پي داشته است. اين روزها كه به فصل سرما نزديك مي شويم و مصرف جهاني نفت حدود 10 ميليون بشكه افزايش مي يابد، كشورهاي وابسته به نفت ترس و واهمه افزايش قيمت جهاني نفت را دارند و اين افزايش قيمت مي تواند فشارهاي اقتصادي زيادي را به آنها وارد كند. ترس از افزايش دوباره قيمت نفت در روزهاي سرد مي تواند اقتصاد اين كشورها را با بحران مواجه كند، همانند آنچه كه سال گذشته در فصل زمستان رخ داد و مهم ترين نمونه عدم تأمين سوخت زمستاني به اندازه كافي است كه مي توان از آن ياد كرد. در همين رابطه وزير نفت ايران اعلام كرده است كه اگر قرار باشد اتحاديه اروپا و آمريكا دست به تحريم هاي جديد نفتي عليه ايران بزنند بايد منتظر باشند كه ايران پيش دستي كرده و در زمستان صادرات نفت خود را قطع كند. آمريكا و اتحاديه اروپا تصورشان اين است كه ايران اگر نفت خود را صادر نكند اقتصادش فلج مي شود در صورتي كه با اتخاذ راهبرد اقتصاد مقاومتي و متنوع كردن منابع درآمدي و ذخاير ارزي مناسب تا مدت ها مي توان بدون نفت امور اقتصاد را به نحوي مديريت كرد.

-6 ناتواني وضعيت نابسامان اقتصاد آمريكا در برابر افزايش قيمت نفت؛ افزايش بهاي جهاني نفت درحالي موجب وقوع يك بحران مالي ديگر در آمريكا مي شود كه بسياري از شركت هاي صنعتي اين كشور هنوز نتوانسته اند بر مشكلات ناشي از بحران اقتصادي چند سال گذشته كه متأثر از ورشكستگي بانك هاي آمريكايي بود، فائق آيند. دولت آمريكا كه در اين ميان با افزايش كسري بودجه و بدهي قابل توجهي روبه روست، با افزايش بهاي نفت به عنوان بزرگ ترين مصرف كننده جهان دچار آسيب هاي فراوان خواهد شد. كارشناسان انرژي در محاسبات خود آورده اند هر يك دلار افزايش قيمت نفت بار مالي چهار ميلياردي و 750 ميليون دلاري در طول يك سال بر اقتصاد آمريكا تحميل مي كند. تداوم اين روند باعث شده است نگاه متفاوتي در بين برخي از كارشناسان و مطبوعات بروز كند كه يك نمونه آن را بيان مي كنيم. نشريه نيويورك تايمز طي گزارشي نوشته است: آمريكا و اتحاديه اروپا اقرار مي كنند كه به هيچ عنوان تحريم هاي اقتصادي نمي تواند اقتصاد ايران را فلج كند، از اين بابت آمريكا و اتحاديه اروپا و حتي شريك شان رژيم صهيونيستي ناراحت هستند. همين نشريه اعلام كرده است بهتر آن است كه براي مدت طولاني آمريكا دست از سر ايران بردارد و به اقتصاد بحران زده خود برسد تا بتواند رفاه را دوباره به مردم آمريكا بازگرداند. همچنين اين وضعيت در مقاله اي به قلم «جاسمين رامزي» تبيين شده است: بر اساس مشورت هاي صورت گرفته با يك گروه از كارشناسان امنيت ملي و اقتصادي از دو حزب آمريكايي، اين يافته ها نشان مي دهد كه تأثيرات اقدامات تنش زاي آمريكا عليه ايران مي تواند در عرض سه ماه اول حدود 64 ميليارد دلار به اقتصاد جهاني ضرر بزند. همچنين سناريويي كه بر اساس آن آمريكا گام هاي يكجانبه اي را براي نشان دادن تمايلش به مصالحه براي حل بن بست با ايران بردارد سود 60 ميليارد دلاري را عايد اقتصاد جهاني خواهد كرد.

-7 عدم تغيير و تحول در پالايشگاه ها؛ پس از تحريم ايران يكي از سناريو هاي تحريم كنندگان، ايجاد تغيير در ساخت وساز پالايشگاه ها بود كه به دليل بار مالي و فرصت كافي اين اقدام از پيش طراحي شده، عملاً به بن بست رسيد. كشورهاي اروپايي در فصل گرم سال اقدام به تعميرات و بازرسي پالايشگاه هاي خود مي كنند و با شروع فصل سرما مجدداً فعاليت شان به حداكثر مي رسد. پالايشگاه هاي ساخته شده با (API) مطابق با نفت ايران از اين جمله اند. هم اكنون بيش از 50 پالايشگاه در اروپا و برخي از نقاط جهان براي ادامه فعاليت به خريد نفت از ايران نياز دارند، بعضي از اين شركت هاي پالايشي در اروپا از طريق واسطه ها اقدام به واردات نفت خام از ايران مي كنند. از ذخاير نفتي كشف شده در جهان تنها 15 درصد آن نفت سنگين است كه بيشترين اين ذخاير در ايران و روسيه است.

-8جذب مشتريان جديد نفتي؛ براي خنثي سازي تحريم ايران چند اقدام اساسي همچون مشاركت بخش خصوصي، تأسيس شركت هاي نيابتي و بالا بردن توان پالايشي در داخل صورت گرفت و اجلاس غيرمتعهدها در ايران اين فرصت را ايجاد كرد كه قراردادهاي جديدي در بخش نفت انجام گيرد. علاوه بر آن مديرعامل شركت ملي پخش فرآورده هاي نفتي با اشاره به افزايش مشتريان خارجي خريد فرآورده هاي مختلف نفتي از ايران از امضاي چند قرارداد جديد براي فروش فرآورده هاي نفتي با كشورهاي مختلف جهان خبر داد. شركت ملي پالايش و پخش فرآورده هاي نفتي ايران سال گذشته حدود 10 ميليارد دلار فرآورده هاي مختلف نفتي به كشورهاي همسايه صادر كرده است كه صادرات سوخت مايع كشور در مقايسه با سال 1389 حدود دو ميليارد دلار افزايش يافته است. در حال حاضر ايران قراردادهايي به منظور صادرات فرآورده هاي مختلف نفتي با افغانستان، ارمنستان، عراق و برخي از كشورهاي شرق آسيا و حاشيه خليج فارس در دست اجرا دارد. با اين وضعيت نقش جمهوري اسلامي ايران در تأمين امنيت انرژي جهان انكار نشدني است براي پاسخگويي به نياز مشتريان خود بايد فروش نفت به پالايشگاه هاي متقاضي را ادامه دهيم. در همين راستا كريستين امري استاد «مدرسه اقتصادي لندن» و كارشناس مسائل ايران در مصاحبه با فرانس 24 در پاسخ به اين پرسش كه تحريم هاي جديد چه تفاوتي با تحريم هاي گذشته دارد، گفت: «تحريم هاي جديد با هدف قطع خطوط مالي ميان ايران و مشتريان نفتي اش طراحي شده اند، اما همواره نفت ايران مشتريان خود را دارد و مسلماً برخي شركت ها بر اين اعتقادند كه جدا شدن از بازار آمريكا بهايي است كه مي ارزد در برابر تداوم خريد نفت ايران بپردازند.» از طرفي ديگر آمريكا در برابر قدرت هاي بزرگي مانند چين، روسيه و هند نمي تواند كار خاصي انجام دهد و حتي در وضعيت حاضر تمايلي ندارد با كشورهاي همسو با خودش مانند سنگاپور، كره جنوبي، هلند و ... برخوردي صورت گيرد.

علاوه بر موارد مذكور ساخت بيش از 80 درصد تجهيزات نفتي توسط متخصصان داخلي، حل مشكلات تحريم بيمه اي نفت كش ها، تغيير سبد ارزي، اولويت بندي در پالايش به جاي خام فروشي و نحوه دريافت پول ارزي به طرق مختلف از جمله اقدامات ديگري است كه در خنثي سازي بخش مهمي از تحريم ها و مستثني شدن خريداران عمده نفت ايران تأثيرگذار بوده است.

منبع : بصیرت